Zelden lezen we over Centraal-Azië in de reguliere pers. Hoewel Amerikaanse troepen en ISAF al meer dan een decennium actief zijn in het gebied, is onze blik nog altijd  beperkt gericht op Afghanistan en – waar het vooral om aanvallen met drones gaat – Pakistan. En juist met het terugtrekken van de Amerikaanse troepen uit Afghanistan in 2014 zal onze aandacht de komende tijd verschuiven naar een regio met knotsgekke dictators en falende staten.

Een regio die volgens alle internationale standaarden ronduit bedroevend scoort op het terrein van mensenrechten, democratische normen en waarden en good governance. Een regio ook, waar corruptie welig tiert, waar jihadisme sluimert en internationale criminele organisaties ongestoord illegale goederen en drugs kunnen doorvoeren naar Rusland en verder richting Europa. Waar kinderarbeid op de katoenvelden in Oezbekistan nog steeds de normaalste zaak van de wereld is. Waar de grens tussen Oezbekistan en Tadzjikistan hoofdzakelijk bestaat uit landmijnen. Waar een massief gouden standbeeld van Turkmenbashi in Asgabat ooit met de zon mee roteerde. Waar tegenstanders van de Oezbeekse president Karimov in kokend water worden gegooid.  Enfin, u snapt het: een regio waar je liever niet je vingers aan brandt.
De Amerikanen hebben echter recent de banden weer aangehaald met de autoritaire regimes in Kazachstan, Oezbekistan, Turkmenistan, Tadzjikistan en Kirgizië. Wat betekent deze nieuwe Amerikaanse interesse voor Centraal-Azië? En is deze hernieuwde interesse van langere of slechts tijdelijke aard? Dat zal in dit artikel duidelijk worden gemaakt. Daarvoor zal eerst kort de Amerikaanse betrokkenheid in de regio in historisch perspectief worden geplaatst.

Begin jaren ‘90: post-Sovjet energiecorridor
Sinds de begin jaren negentig heeft de VS een aantal beperkte politieke en economische belangen in de regio. Het buitenlandbeleid van de Amerikanen richtte zich in de eerste jaren na de desintegratie van de Sovjet-Unie voornamelijk op het ontwikkelen van de natuurlijke hulpbronnen rondom de Kaspische zee en in Kazachstan, waar zich grote olie- en gasvoorraden bevinden. Het perspectief van een nieuwe energie-corridor die Europa met Zuidoost-Azië zou verbinden was daarbij de inzet. Deze is tot op de dag van vandaag echter nog niet gerealiseerd. Een tweede prioriteit van het buitenlandbeleid was het garanderen van de onafhankelijkheid en soevereiniteit van de vijf nieuwe staten die het licht zagen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie: Kazachstan, Oezbekistan, Turkmenistan, Kirgizië en Tadzjikistan. De regimes maakten dankbaar gebruik van deze relatie met de nieuwe grootmacht in de regio om zo hun afhankelijkheid van Moskou te verminderen en de invloed van de Russische Federatie in de regio te beperken.

Post 9/11 en de oorlog in Afghanistan
Deze voorzichtige Amerikaanse betrokkenheid met de regio veranderde radicaal na 9/11.  Was het buitenlandbeleid van de VS eerst nog  geënt geweest op economische en politieke belangen, na de aanslagen werden veiligheidsoverwegingen de primaire focus. De VS en zijn NAVO-partners verwierven toegang tot het luchtruim en logistieke steun van de lokale regimes voor het vervoer van militair personeel en materiaal in en uit Afghanistan. Verschillende militaire bases werden in gebruik genomen in o.a. Kirgizië (Manas Airport), Oezbekistan (Kharsi-Kanabad tot 2005 en Termez), en Tadzjikistan (Dunshanbe), van waaruit de Amerikaanse troepen en ISAF werden bevoorraad. De lokale regimes vroegen niet alleen torenhoge vergoedingen voor deze geste: meeliftend op de War on Terror ontvingen ze ook nog eens miljoenen Amerikaanse dollars van de Bush-administratie in hun eigen strijd tegen lokale Jihadistische groeperingen. Dat deze bedreiging schromelijk werd overdreven om het eigen regime met Amerikaanse dollars stevig in het zadel te houden, zal u niet verbazen. Om de Centraal-Aziatische regimes te vriend te houden – om op die wijze logistieke steun te verzekeren – weerhielden de Amerikanen zich van kritiek op de uiterst slechte mensenrechtensituatie in de regio.

Heden: hernieuwde interesse?
Terug naar het heden. Waarom de hernieuwde Amerikaanse interesse voor de lokale regimes in Centraal-Azië?

Ten eerste willen de Amerikanen graag weg uit Afghanistan en worden zij om verschillende redenen gedwongen om deze ‘reverse transit’ van non-lethal militair materiaal (voertuigen, bouwmateriaal, personal kits etc.)  door het autoritaire Centraal-Azië te laten geschieden. Het complexe netwerk van spoorwegen, landwegen en luchtroutes dat daarbij in gebruik wordt genomen door de Amerikanen staat bekend als de Northern Distribution Network (NDN).

Stukje logistiek. Northern Distribution Network – Center for Strategic and International Studies

De tweede reden voor de Amerikanen om te kiezen voor de NDN is de ernstig verstoorde verhouding met Pakistan. Dat land uit al langere tijd zijn ongenoegen over de Amerikaanse aanwezigheid in de regio, in het bijzonder over de inzet van drones in het Pakistaanse luchtruim, waarbij met enige regelmaat ook burgers en soldaten worden getroffen. In de afgelopen tien jaar hebben verschillende incidenten ertoe geleid dat de twee belangrijkste toevoerroutes voor het bevoorraden van Amerikaanse troepen en ISAF in Afghanistan regelmatig werden afgesloten: de zogeheten Khyber Pass en Chaman. De Amerikanen wantrouwen op hun beurt de rol die de Pakistaanse overheid en de inlichtingendienst ISI spelen in de strijd tegen Jihadistische groeperingen in zowel Pakistan als Afghanistan. Amerikaanse overheidsfunctionarissen verdenken Pakistaanse inlichtingenfunctionarissen van het faciliteren van aanvallen tegen NAVO-troepen. Ook de jarenlange aanwezigheid van Bin-Laden op Pakistaans grondgebied en zijn onaangekondigde uitschakeling door de Amerikanen hebben wederzijds kwaad bloed gezet. Een onhoudbare relatie.

De derde reden is het blijvende Amerikaanse belang bij een stabiele bevoorradingslijn naar de troepen in Afghanistan. De onvoorspelbare situatie in Pakistan heeft ertoe geleid dat de VS, met het oog op terugtrekking in 2014, haar logistieke opties opnieuw tegen het licht heeft gehouden en ertoe heeft bewogen de relatie met de lokale regimes in Centraal-Azië te intensiveren. Want hoe onbetrouwbaar en grillig de verschillende regimes ook mogen zijn, in hun honger naar geld hebben ze de VS het afgelopen decennia altijd toegang verschaft tot het luchtruim, verschillende bases en andere voorzieningen ter ondersteuning van de oorlog tegen de Taliban. Volgens een rapport van de Senaatscommissie voor Buitenlandse Zaken verliep eind 2011 inmiddels al bijna driekwart van de bevoorrading via het NDN. De bevoorrading van Amerikaanse troepen en ISAF via Pakistan is inmiddels teruggelopen tot 29 procent. Uiteraard hangt hier een pittig prijskaartje aan: de lokale regimes zien hun kans schoon om de zakken eens goed te vullen voordat de Amerikanen definitief zijn vertrokken. Elke container die de Amerikanen en ISAF vervoeren door het NDN kost ze $17.500, terwijl de kosten in Pakistan ‘slechts’  $7.500 per container zijn.  Kazachstan, Oezbekistan, Tadzjikistan en Kirgizië ontvangen gezamenlijk jaarlijks $500 miljoen aan zogeheten ‘transit fees’ voor het toestaan van vrachtverkeer via hun grondgebied. Turkmenistan heeft de Amerikanen enkel toegang tot het luchtruim gegeven.

De VS en Centraal-Azië na 2014
De VS heeft er dus strategisch belang bij om de relaties met deze Centraal-Aziatische landen te intensiveren. Heeft de ongemakkelijke relatie tussen de VS en de regio daarmee nu een nieuwe boost gekregen? Nee, deze toenemende Amerikaanse interesse in de regio is slechts van tijdelijke aard en dekt alleen de periode tot eind 2014, waarna een onvermijdelijke breuk zal volgen. En wel om de volgende redenen:

1. Er is een algeheel gebrek aan interesse om na 2014 geld te investeren in deze uiterst fragiele en autoritaire regio.
Hoewel de regio, met name Kazachstan, over enorme olie-en gasvoorraden beschikt, is het voor de VS praktisch onmogelijk en te kostbaar om deze voorraden veilig te stellen voor de eigen markt. Helemaal nu de Amerikanen zelf beschikken over grote hoeveelheden onconventionele olie- en gasreserves. De VS zal zijn steun blijven geven aan projecten die leiden tot meer energie-diversificatie, zoals de door de EU gewenste Nabuccopijplijn en de TransCaspian pijplijn die de Europese energie-afhankelijkheid van Rusland moet verminderen. Maar de VS zal zijn relatie met het Kremlin niet verder op het spel zetten voor meer invloed in de achtertuin van Rusland.

2. De vijf ‘Stans’ behoren tot de meest autoritaire en ongure regimes ter wereld.
Volgens alle respectabele internationale standaarden scoren deze regimes bedroevend laag op het terrein van mensenrechten, democratie en good governance. Als geopolitieke belangen wegebben zullen die factoren – in ieder geval aan de oppervlakte – aan belang gaan winnen in de relaties met de VS.

3. Centraal-Azië ligt ver buiten de natuurlijke invloedssfeer van de Amerikanen.
De Amerikanen hebben simpelweg niet de capaciteit, noch de financiële mogelijkheden om regelmatig overheidsfunctionarissen naar de verschillende hoofdsteden te sturen, zoals Rusland, China en in minder mate Iran en India dat wel doen.

4. Het geopolitiek spel van de 21^ste eeuw zal worden uitgevochten op de Indische Oceaan, niet in Centraal-Azië.
De Asia-Pacific regio bevat de helft van de wereldpopulatie, belangrijke commerciële vaarroutes die miljarden waard zijn en enorme reserves aan onaangeroerde natuurlijke hulpbronnen. De Amerikanen zijn inmiddels begonnen hun aanwezigheid in dit gedeelte van de wereld uit te breiden en in andere delen, waaronder Europa en het Midden-Oosten, af te bouwen. Nu het Witte Huis voornemens is om de komende tien jaar 487 miljard dollar te besparen op het defensiebudget moet President Obama met de beperkte middelen tot zijn beschikking strategische keuzes maken. Dat zal betekenen dat de banden met oude en nieuwe bondgenoten in deze regio de komende decennia worden aangehaald en dat zal ten koste gaan van andere relaties.

Kortom: de breuk tussen de Amerikanen en de Centraal-Aziatische landen is op den duur onvermijdelijk. U weet nu waarom.

[Feddo Timmerman (1988) is geboren en getogen in het Alkmaarse, maar sinds vier jaar combineert hij die erfenis met het zijn van wereldburger en nachtburgemeester in de hoofdstad. Deze klassiek-liberaal avant-la lettre studeerde Internationale Betrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam, steekt de thermometer graag in de samenleving en provoceert er lustig op los tijdens borrels. Feddo leeft volgens het adagium van President Reagan: ‘Trust, but verify’.] 

Disclaimert: Feddo schreef deze bijdrage op persoonlijke titel en de inhoud ervan komt niet noodzakelijkerwijs overeen met de visie van Stukje Duiding. Dat u het even weet.