Dit artikel verscheen eerder in Trouw
Zijn wij nog in staat dreigingen en risico’s in perspectief te plaatsen en er verstandig en rationeel op te reageren? Die vraag wierp de gerenommeerde Amerikaanse hoogleraar Stephen Walt op naar aanleiding van de reactie op de bomaanslag in Boston van vorige week. De stad, inclusief voorsteden, werd hermetisch afgesloten om vervolgens een klopjacht te openen die ruim een etmaal in beslag nam. Irak-veteranen vergeleken de situatie in Boston met de situatie in Irak tijdens hun inzet daar. Een enorm machtsvertoon met zwaarbewapende eenheden die hele wijken afzetten en uitkamden om ten slotte de boot waarin dader Dzjochar Tsarnajev zich bevond te doorzeven met kogels. Prijskaartje van deze aanpak: 300 miljoen dollar. Wat heeft het opgeleverd? ‘Het heeft aangetoond dat een 19 jarige amateur een gehele Amerikaanse metropool kan platleggen’, aldus Walt.
Het lijkt een voor de hand liggende reactie om de gekozen aanpak in Boston als een typisch Amerikaanse te bestempelen. De wijze waarop in Amerika wordt omgegaan met dreigingen is echter nauwelijks uniek te noemen. Sterker nog, in Nederland kunnen we er ook wat van. Dat bleek afgelopen maandag nog, toen alle middelbare scholen en mbo’s in Leiden na een anonieme bedreiging op het Amerikaanse internetforum 4chan.org preventief werden dichtgehouden. Degene die de bedreiging had geplaatst zou naar eigen zeggen van plan te zijn een leraar en zoveel mogelijk leerlingen te zullen neerschieten. Na een tip van de Zwitserse politie werd, gezien de ernst van de dreiging, door de burgemeester en politie van Leiden besloten geen enkel risico te nemen. Burgemeester Lenferink sprak van een ‘duivels dilemma’, maar wie zou het risico durven nemen? Volgens de burgemeester niemand en daarom gingen de scholen dicht. Nadat experts het dreigement hadden bekeken en het dreigniveau hadden afgeschaald gingen ze dinsdag weer open, maar niet zonder de aanwezigheid van gewapende agenten.
De uitleg van Lenferink lijkt op het eerste gezicht heel redelijk: na de rellen in Haren van vorig jaar kijk je als bestuurder wel uit om dreigingen niet serieus te nemen. Liever een overdreven inzet die later onnodig blijkt dan een dreiging bagatelliseren die achteraf toch reëel blijkt te zijn. In werkelijkheid is de gemaakte keuze echter minder onschuldig dan dat de burgemeester doet voorkomen. Was het namelijk echt nodig om alle scholen te sluiten en te laten bewaken door agenten – een ingrijpende maatregel – voor een vage dreiging van een onbekend persoon? Was er eigenlijk überhaupt wel sprake van een reële dreiging? En zo ja, had de inzet in dat geval niet subtieler gekund, zonder de dreiging per definitie weg te wuiven?
Het ‘duivelse dilemma’ waar Lenferink over sprak speelt bij iedere dreiging, maar die constatering alleen is geen geldige reden om bij ieder teken van onheil alle veiligheidsmaatregelen uit de kast te trekken. De burgemeester doet met zijn motivatie voorkomen alsof zijn keuze een neutrale en logische is, die door iedereen zou zijn genomen en bovendien iedere kostenbatenanalyse zal overleven. Dat alles is echter nog maar zeer de vraag. Wie zegt ons namelijk dat politieke en bestuurlijke ambities in veel gevallen niet de doorslag geven om tot grootschalige inzet van veiligheidsdiensten in te gaan? Het mantra ‘better safe than sorry’ wordt door hen die mogelijk met het hoofd op het politieke hakblok komen te liggen al snel tot gouden stelregel gekroond. Veiligheid is een ondoorzichtig begrip dat gemakkelijk aan de bevolking valt te verkopen: ‘we hadden ook niets kunnen doen, maar dan waren de rapen gaar geweest’ is moeilijk te weerleggen en slaat iedere discussie dood. Wie wil er bovendien bekend staan als een ‘soft’ iemand die de veiligheid van de bevolking niet serieus neemt en verantwoordelijk is voor het verlies van levens? Hoewel de inzet veelal met hoge kosten gepaard gaat, die nog altijd door de burger moeten worden opgehoest, bestaan er – zeker wat veiligheid betreft – dus weinig barrières voor bestuurders om die kosten toch te maken. Wat dat betreft zou het de moeite waard zijn eens een WOB-verzoek te doen naar de kosten die zijn gemaakt met de inzet in Leiden.
Veel belangrijker zijn echter nog de immateriële kosten die gepaard gaan met een te gemakkelijke inzet van veiligheidsmiddelen. Net als geweldsincidenten heeft een dergelijke inzet een potentieel ontwrichtend effect op de samenleving. Nederland verandert wat dat betreft langzaam in een land waarin geen enkele tolerantie meer bestaat voor het lopen van risico’s. Het aan burgers vragen een zekere mate van restrisico te accepteren komt in de praktijk mogelijk neer op het om zeep helpen van een eigen toekomstige politieke of bestuurlijke carrière, een risico dat politici en bestuurders liever uit de weg gaan. Door iedere keer voor vergaande preventieve maatregelen te kiezen creëren dezelfde bestuurders en politici de verwachting dat een utopische risicoloze samenleving realiseerbaar is.
Feit is nu eenmaal dat wij allen dagelijks risico’s lopen en dat nare gebeurtenissen onderdeel zijn van het leven. Daarmee zeggen wij niet dat niets gedaan moet worden aan het bevorderen van de veiligheid van onze samenleving. Dat moet echter wel op een rationele en nuchtere manier gebeuren, waarbij kosten en baten op basis van verstand worden afgewogen en een zeker mate van flexibiliteit wordt gehandhaafd. De keuze beperkt zich immers zelden tot ‘helemaal niets doen’ of ‘een totale noodsituatie afroepen’. Een bepaald niveau aan risico’s dient bij alle dreigingen geaccepteerd te worden om de samenleving gezond en leefbaar te houden. Tegelijkertijd dienen de belangen van de burger altijd voorop te staan en niet de ambities en belangen van politici, bestuurders en veiligheidsdiensten en -experts. Wat dat betreft mag wat ons betreft ook de vraag worden gesteld of het daadwerkelijk nodig is miljoenen uit te geven aan de beveiliging op Koninginnedag. [SdV & DK]
Update: netjes verwijzend naar de originele bron zoals we dat op school hebben geleerd: GeenStijl komt met het bericht dat de Hogeschool van Leiden is ontruimd na een bommelding.
Stukje Duiding 
Stukje extra duiding dan. Hou er rekening mee dat bijna exact 2 jaar geleden 6 mensen door een jong volwassene werden doodgeschoten in een winkelcentrum in Alphen aan de Rijn, op nog geen 10 kilometer van Leiden. In Den Haag (op ongeveer 15 kilometer van Leiden) werd een leraar doodgeschoten in 2004. Daarnaast zijn er sinds 2002 in Europa 12 schietpartijen op scholen geweest waarbij 63 mensen om het leven zijn gekomen. Zou dit ook rol gespeeld hebben in de afwegingen? Wat denkt u? Dat Haren hier het referentiepunt was?
Verder is er natuurlijk ook een groot verschil tussen een metropool afzetten en een paar duizend schoolkinderen een dag vrijgeven terwijl een gros agenten schoolpleinen surveilleren. Met uitzondering van de politie inzet is dit niet ingrijpender dan een dagje ijsvrij.
Wat de kroning ermee te maken heeft ontgaat me even. Noem me een land waar de beveiliging bij zulke evenementen niet groot is. Herinner je daarbij ook 30 april 2009 toen er 8 doden vielen in Apeldoorn.
Ik ben het er mee eens dat er (te)veel hang is naar veiligheid, maar dat lijkt me in dit geval niet onterecht. Ben ook benieuwd wat u geschreven had als de burgemeester de dreiging had genegeerd en er wel een schietpartij had plaats gevonden.
Schrijf volgende keer gewoon dat het onzinnig is om kinderen met helmpjes op te laten fietsen omdat die toch niet beschermen tegen levensbedreigende ongevallen of iets over zwangere vrouwen die geen haring mogen eten. Er zijn (helaas) legio voorbeelden te bedenken van veiligheidsmaatregelen die veel gekker zijn dan de dreiging van een bloedbad op een school.
Hartelijk dank voor je reactie. We begrijpen heel goed dat het hier om een dilemma gaat en dat het bij veiligheid altijd aankomt op een moeilijke afweging, waarbij men het eigenlijk nooit goed kan doen. Gebeurt er niets en is dat te danken aan een goede beveiliging dan blijft dat veelal onzichtbaar. Gebeurt er wel iets dan krijgen de verantwoordelijken de volledige schuld toegeschoven. Veiligheid is in die zin een onzichtbaar fenomeen waarmee zolang het goed gaat weinig valt te winnen, maar wanneer het misgaat alles valt te verliezen. Dat doet echter niets af aan onze boodschap en met het verwijzen naar incidenten die nauwelijks zijn te voorkomen doe je onze stelling denk ik tekort.
Je moet goed begrijpen dat Leiden hier als een case is gebruikt, waarmee we een breder fenomeen proberen te beschrijven. Er zijn inderdaad legio voorbeelden te bedenken die veel gekker zijn dan de dreiging van een bloedbad op school. Dat is echter geen reden om aan de overtrokken reacties op dit soort dreigingen of terrorisme geen aandacht te besteden. Ook de constatering dat in andere landen grootschalig wordt uitgepakt met beveiliging bij grote evenementen is geen reden om bij de gang van zaken in Nederland geen vraagtekens te plaatsen.
Zoals we ook in het artikel schrijven is het nu eenmaal een feit dat nare gebeurtenissen onderdeel zijn van het leven. Is dat reden om helemaal niets aan veiligheid te doen? Absoluut niet en dat zult u ons ook nooit horen zeggen. De manier waarop nu regelmatig gereageerd wordt op dreigingen zoals in Leiden, verdachte pakketjes, terrorisme (neem de NCTB met de risicokleurtjes) doet volgens ons echter meer kwaad dan goed. Een dreiging zoals die in Leiden moet, indien daartoe reden is, absoluut serieus worden genomen. Was hier echter sprake van een reële dreiging? Had de reactie niet genuanceerder en meer ‘achter de schermen’ kunnen zijn? Zoals dit aardige artikel beschrijft (http://tinyurl.com/cre898y) is het zo dat als alles wordt aangemerkt als dreiging, vanzelf niets meer geldt als een reële dreiging. “So when there really is a high-probability threat and the government warns us, we tend to dismiss that too. Government cries wolf way too often”, aldus het artikel. Als er zo vaak sprake blijkt van loos alarm (gisteren weer met een bommelding in Leiden) kun je moeilijk volhouden dat er nuchter met risico’s wordt omgesprongen.
Dat is niet alleen achteraf geklets: mogen we van veiligheidsdiensten niet verwachten dat ze dreigingen juist vooraf op waarde kunnen schatten? Als dat niet zo is volgens u, waarom hebben we ze dan? Dan kunnen we op iedere minuscule of vage dreiging volledig in gaan zetten. Natuurlijk is het geen gemakkelijke taak om dreigingen in te schatten, maar dat is wel de taak van politie, inlichtingendiensten etc. Natuurlijk zullen zij er wel eens naast zitten, maar dat is nu net de boodschap van ons artikel. Shit happens. In tegenstelling tot wat velen misschien denken zijn die overtrokken reacties niet kosteloos. Ze kosten de samenleving veel geld, leiden tot apathie bij de bevolking die daardoor eerder meer risico gaat lopen dan minder wanneer er wel sprake is van een reële dreiging en leidt tot het creëren van onrealistische ideaalbeelden.
Zoals hierboven reeds is toegegeven blijft de afweging altijd een moeilijke. Natuurlijk was het vreselijk geweest als er te weinig was gedaan aan veiligheid en de aanslag vervolgens wel plaats had gevonden (nogmaals: wij hebben niet gezegd dat er naar aanleiding van de dreiging geen enkele maatregel genomen had moeten worden, alleen dat die reactie in veel gevallen een stuk nuchterder kan zijn). Voorbeelden als Apeldoorn en Alphen a/d Rijn – die u noemt – bewijzen echter dat risico’s niet volledig zijn uit te sluiten. Hoe hard dat ook moge klinken – en hoe vreselijk dat is voor de getroffenen en nabestaanden van dergelijke incidenten – volgens ons is dat onderdeel van het leven. Waar nodig moeten er dus zeker veiligheidsmaatregelen worden getroffen, maar daarbij moeten belangen van burgers voorop staan en moet een balans worden bewaakt. Volgens ons wordt die balans in heel veel gevallen eerder bereikt door een minder overdreven reactie/inzet dan door constant te kiezen voor grootschalige inzet om ieder risico uit te willen sluiten. Op de lange termijn zul je zien dat die laatste aanpak namelijk tot meer ellende gaat leiden. Die paar tragische incidenten voorkom je niet, ook niet met grootschalig gebruik van veiligheidsmaatregelen. Daarop inzetten is nutteloos en kost de burger in een democratische samenleving meer dan het zal opleveren.
Prima stuk, met een rake openingsvraag/verwijzing.
Hoewel de inzet veelal met hoge kosten gepaard gaat, die nog altijd door de burger moeten worden opgehoest, bestaan er – zeker wat veiligheid betreft – dus weinig barrières voor bestuurders om die kosten toch te maken.
Behalve wanneer het abstracter wordt. Zoals de bezuinigingen op de AIVD. In tegenstelling tot de impact op het begrotingstekort gaat het voor de AIVD zelf om grote bedragen, met op termijn mogelijk grote consequenties. Met deze ‘penny wisdom’-bezuinigingen riskeert de regering ‘pounds’ aan (preventieve) beveiliging.
Mee eens, een bezuiniging waar de nodige vraagtekens bij te zetten zijn. Zeker in deze tijd waar de data toeneemt is het noodzakelijk (zoals Leiden maar bijvoorbeeld ook Haren hebben aangetoond) de informatie uit de data te kunnen filteren. Hier zijn mensen voor nodig met verstand van zaken die deze schifting kunnen maken, zonder de juiste informatie is het haast onmogelijk om een heldere risico-analyse op te stellen. Het gevaar zit er in dat dreigingen niet meer op waarde geschat worden en er in toenemende mate disproportioneel (vaak primair, ad hoc en reactief) wordt gereageerd.