Het leven is alleen voor sómmige oligarchen lastiger geworden na de val van Yanokovych. Met name de inner circle om Yanokovych heen, ook bekend als “de Familie”, heeft haar vinger uit de Oekraïense politieke pap moeten halen.

En dat is jammer voor ze. Oligarchen verdienen namelijk hun centjes niet door effectieve bedrijfsvoering, maar door vooral dichtbij de macht te verblijven. 

Dit kan door zelf politieke posities in te nemen of door toegang tot politici te kopen. Op deze manier kunnen zij onder het mom van “privatisering” goedkoop staatsbezit opkopen, of lucratieve staatscontracten krijgen zonder enige concurrentie.

Voorbeeldje: in 2004 kocht oligarch Rinat Akhmetov en mede-Bassie Victor Pinchuk (industrieel maar vooral bekend als zelfverklaard filantroop, tevens besties met zowel Bill Clinton als Tony Blair) een staalfabriek voor $800 miljoen. Ineens bedacht de Oekraïense regering dat ze tóch de staalfabriek niet hadden willen verkopen. Ze kochten de fabriek terug, om vervolgens een jaar later aan een Indische investeerder te verkopen voor 6x de originele prijs. Klinkt als een staaltje onvervalst handjeklap en prijsopdrijving mede mogelijk gemaakt door de Oekraïnse staat en diens trouwe oligarchen.

Komen dit soort dingen dan niet in de krant of op de tv? Nou nee, want zowel Pinchuk als Akhmetov hebben voor meer dan 90% aandelen in de landelijke media: wat niet weet, wat niet deert tenslotte. Dit was Oekraïne in een notendop, en dergelijke praktijken vormden de aanleidingen voor de Maidan-revolutie.

Geen corruptiebestrijding domme keuze?
Sinds de Panama Papers weten wij dat dit onder Poroshenko waarschijnlijk weinig is veranderd: de strijd om meer democratie mondde vooral uit in een strijd tussen de regerende elites. Want er is afgelopen week nog iets duidelijk geworden: Poroshenko heeft gekozen voor het in stand houden van de oude oligarchische elites (waar hij zelf tenslotte ook offshore lekker van eet) in plaats van corruptie effectief te bestrijden.

Is dit niet een hele domme keuze? Zeker aangezien de Oekraïners (tijdens de Maidan revolutie, en eerder tijdens de Oranje revolutie) hebben laten zien er niet vies van te zijn de straat op te gaan. Ook is het bestrijden van corruptie een eis van buitenlandse geldschieters zoals het IMF en de EU. Dus waarom zou Poroshenko zichzelf in de voeten schieten door niet actief corruptie te bestrijden in het land?

Deze analyse gaat volledig mank.

Oekraïne is namelijk geen democratie, dus de leiders van Oekraïne zijn ook niet afhankelijk van mensen die op hen stemmen en zullen hier dus ook geen boodschap aan hebben. Het is voor Poroshenko totaal niet in zijn belang om te “democratiseren” en corruptie te bestrijden. Sterker nog, de dag dat hij echt effectief corruptie zal gaan bestrijden  – is de dag dat hij zijn eigen stoelpoten doorzaagt.

De logica van politieke overleving
Om dit te begrijpen (en het verschil tussen een democratische en een autocratische incentive structuur) dienen we kort de “selectorate theory” van Bueno de Mesquita et. al uit diens boek “The Logic of Political Surival”* aan te halen. Volgens deze theorie zijn er drie verschillende groepen van wie een politiek leider afhankelijk is

• nominale selectoraat: iedere persoon die iets te zeggen heeft over wie de uiteindelijke leider wordt (in een democratie zijn dit mensen die naar de stembus gaan)
• echte selectoraat: de “influentials” die daadwerkelijk de leiders kiezers (zoals de leden van de commissie in politieke partijen die de kieslijst samen stellen, en ook mede bepalen hoe hoog iemand op de lijst komt te staan)
• winnende coalitie: de “essentials”, degenen wiens steun zich uiteindelijk vertaald in overwinning (in een democratie zijn dit de mensen die hebben gestemd op de uiteindelijke winnaar).

Om de macht te behouden (en Bueno de Mesquita et al. gaan er van uit dat dit het hoofdmotief is van elke politicus: macht behouden of, indien in de oppositie, verkrijgen) dient de politicus in kwestie met name de winnende coalitie te vriend te houden. Dit zijn de mensen die hem of haar kunnen maken of breken. Burgers zijn wat dat betreft alleen bedreigend in hun aantallen: ze hebben geen toegang tot politieke middelen of wapens. Dit maakt dat burgerprotesten alleen een factor om rekening mee te houden zolang zij hun protest effectief kunnen coördineren. Dit is in Oekraïne al lang niet meer het geval.

Hoe kleiner de winnende coalitie (zoals het geval is in autocratieën waar niet zozeer de kiezers, maar een kleine groep elite bepalen wie er aan de macht blijft) hoe eerder de politiek leider zal zijn geneigd om private goederen te gebruiken om ze tevreden te houden. Zoals eerder genoemde bouwcontractjes of andere zelf verrijkende constructies. Hoe groter de winnende coalitie, zoals in een democratie, hoe meer de politiek leider geneigd is deze achterban tevreden te houden met publieke middelen (zoals meer banen en een rollator voor oma).

Corruptie als essentieel politiek middel
Autocraten (zoals Poroshenko) kunnen zich de technische moeilijkheden van herdistributie van rijkdom besparen door het kleine clubje supporters (in het geval van Oekraïne: handjeklap oligarchen) toe te staan zichzelf te verrijken. Voor dit soort leiders is corruptie niet per se een slecht iets wat uitgeroeid moet worden, maar eerder een essentieel politiek middel. Dit soort leiders zijn geneigd om impliciet (of soms zelfs expliciet) corruptie toe te staan. Op deze wijze geven zij eigenlijk een licentie af om steekpenningen van burgers aan te nemen, als soort alternatief en geprivatiseerd belastingsysteem. Het voordeel hiervan is dat de politiek leider in kwestie zelf niet een al te ingewikkeld systeem op poten hoeft te zetten om de winnende coalitie tevreden te houden. Zolang deze elite rijk, dik en gelukkig is – zal ook Poroshenko zich geen zorgen hoeven te maken.

Verwachten dat Poroshenko corruptie effectief zal bestrijden, is volgens de selectorate theory feitelijk aan Poroshenko vragen het systeem om zeep te helpen wat hem aan de macht heeft geholpen en zijn politieke overleving garandeert. Ongeveer even effectief als een alcoholist in een drankwinkel te laten flyeren voor de AA.

[Dieuwertje Kuijpers]

* mocht je meer willen lezen over selectorate theory maar in paniek raken van formules en statistische analyses: Bueno de Mesquita & Smith zijn zo vriendelijk geweest ook een lekenversie uit te brengen, getiteld: “The Dictators Handbook: why bad behaviour is almost always good politics”